Την τελευταία εικοσαετία, οι συνθήκες αγροτικής παραγωγής και χρήσης γης έχουν αλλάξει σημαντικά. Οι αγρότες προβληματίζονται με το αυξημένο κόστος παραγωγής καθώς και με τις τιμές πώλησης των προϊόντων που παράγουν. Ολοένα και περισσότερη γη χρησιμοποιείται για την κάλυψη των αναγκών της αυξανόμενης ζήτησης για ενέργεια. Η κατάσταση σήμερα είναι περισσότερο έντονη από τη μείωση των πετροχημικών πόρων, οι οποίοι χρησιμοποιούνται για ενέργεια. Επιπλέον, η Ελλάδα (και άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης) πρέπει να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της απολιγνιτοποίησης και στο άμεσο μέλλον πρέπει να βρεθούν λύσεις για να καλυφθούν οι ανάγκες σε ενέργεια.
 |
| Ολοένα και περισσότερη γη χρησιμοποιείται για την κάλυψη των αναγκών της αυξανόμενης ζήτησης για ενέργεια |
Κάτω από αυτές τις συνθήκες, σήμερα επικρατεί ανησυχία αφού διάφορες εταιρίες αναζητούν καλλιεργούμενη γη για 25ετή μίσθωση προκειμένου να εγκαταστήσουν φωτοβολταϊκά συστήματα για παραγωγή ενέργειας. Κτηματομεσίτες, μελετητές ενεργειακών πάρκων και πλήθος επαγγελματιών, συμμετέχουν ενεργά στη αναζήτηση αγροτεμαχίων κατάλληλα για φωτοβολταϊκά πάρκα. Οι ενδιαφερόμενοι είναι κυρίως γερμανικά, ολλανδικά και ελβετικά funds που φαίνεται ότι έχουν την πρόθεση να επενδύσουν στην εγκατάσταση φωτοβολταϊκών πάρκων στη χώρα μας λόγω της μεγάλης ηλιοφάνειας, ενώ αναζητούν για άμεση αγορά ακόμα και άδειες που πρόκειται να εγκριθούν. Η ζήτηση αγροτικής γης ποικίλει ανάλογα με το μέγεθος του φωτοβολταϊκού πάρκου. Αν πρόκειται π.χ. για 5MW η ζήτηση αφορά αγροτεμάχια 100 στρεμμάτων, ενώ οι ετήσιες τιμές για ενοίκια αγροτεμαχίων για περίοδο 25 ετών κυμαίνονται από 200 έως 300 ευρώ ανά στρέμμα.
Όμως, ας βάλουμε τα πράγματα σε μια σειρά. O Nόμος 2637/1998, (άρθρο 56) προστατεύει – εκτός εξαιρετικών περιπτώσεων κυρίως για εθνικούς λόγους – τη ''γεωργική γη υψηλής παραγωγικότητας'' (Γ.Γ.Υ.Π). Όμως στη συνέχεια (Ν. 3851/2010) δόθηκε κατά περιόδους το δικαίωμα περιορισμένης χρήσης της γεωργικής γης υψηλής παραγωγικότητας και για εγκατάσταση Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (Α.Π.Ε). Ο παραπάνω νόμος αδρανοποιήθηκε με άλλον νόμο (Ν. 4015/2011, άρθρο 21 ) μέχρι να εκδοθεί νέα σχετική ΚΥΑ.
Ο N. 4643/2019 (άρθρο 24) προβλέπει την εγκατάσταση φωτοβολταϊκών σταθμών σε αγροτική γη υψηλής παραγωγικότητας. Ο παραπάνω νόμος αναφέρει ότι επιτρέπεται η εγκατάσταση και σε περιοχές της Επικράτειας που έχουν ήδη καθοριστεί ως αγροτική γη υψηλής παραγωγικότητας από εγκεκριμένα Γενικά Πολεοδομικά Σχέδια ή Σχέδια Χωρικής Οικιστικής Οργάνωσης Ανοιχτής Πόλης του ν. 2508/1997 (Α΄ 124), σε Ζώνες Οικιστικού Ελέγχου του άρθρου 29 του ν. 1337/1983 (Α΄ 33) και σε Τοπικά Χωρικά Σχέδια του ν. 4447/2016 (Α΄ 241). Φαίνεται ότι κάποιοι ''υπεύθυνοι'' στα αρμόδια υπουργεία δεν γνωρίζουν ότι για την αξιολόγηση αγροτικών γαιών υπάρχουν κανόνες, διεθνείς μεθοδολογίες και επιστημονικά κριτήρια. Εκτός εάν όλες οι αγροτικές εκτάσεις θεωρηθούν οικόπεδα.
Η παράθεση στοιχείων από τους διάφορους ''μελετητές'' και κτηματομεσίτες σχετικών με την έκταση της γης που έχει εγκαταληφθεί έχει μικρή έως ασήμαντη αξία. Θα ήταν χρήσιμο αν χρησιμοποιούσαν στοιχεία τα οποία αποδεικνύουν την ποιότητα όσων γαιών έχουν εγκαταληφθεί. Στην Ελλάδα δεν περισσεύει ούτε ένα στρέμμα αγροτικής γης υψηλής παραγωγικότητας. H αλλαγή χρήσης γης για εγκατάσταση φωτοβολταϊκών συνοδεύεται από ασύμφορες ή σχεδόν αδύνατες παρεμβάσεις π.χ. επιχωματώσεις με χαλίκια και άλλα αδρανή υλικά, μεγάλες τσιμεντένιες βάσεις, μεταλλικές κατασκευές, παρεμβάσεις στην κλίση κ.λ.π. Επομένως, είναι εξαιρετικά δύσκολη έως αδύνατη μετά από 20-25 χρόνια η επαναφορά της γης στην προηγούμενη καλή γεωργική κατάσταση. Επίσης, σε περίπτωση που υπάρξουν νομικές δεσμεύσεις για την προστασία της γεωργικής γης, εύκολα μπορεί οποιαδήποτε μελλοντική κοινοβουλευτική πλειοψηφία να τις καταργήσει.
Είναι λογικό, να επιτραπεί η εγκατάσταση φωτοβολταϊκών πάνελς για ενέργεια σε αγροτική γη, εφόσον το μεγαλύτερο μέρος της θα χρησιμοποιηθεί αποκλειστικά από τους ίδιους. Πάντως, για την αποφυγή ''σπατάλης'' καλλιεργούμενης αγροτικής γης σε περίπτωση εγκατάστασης φωτοβολταϊκών πάνελς, εφαρμόζονται διάφορες τεχνικές και λύσεις σε άλλες χώρες (π.χ. Γερμανία). Για παράδειγμα, εγκατάσταση φωτοβολταϊκών πάνω σε μεταλλική κατασκευή σε ύψος που επιτρέπει την κυκλοφορία γεωργικών μηχανημάτων, ή τοποθέτηση πάνελς κατά μήκος και δίπλα από το φράκτη του αγροτεμαχίου.
Για την εγκατάσταση φωτοβολταϊκών σε αγροτικές περιοχές, είναι απορίας άξιο που κανείς φορέας δεν πρότεινε την αξιολόγηση γης (land evaluation) πριν εκφράσουν τις απόψεις τους. Η απουσία μεθοδολογίας αξιολόγησης της ποιότητας γεωργικής γης, είναι σημαντικό πρόβλημα για την ορθολογική χρήση γης. Υπάρχουν διάφορα συστήματα αξιολόγησης γαιών για τις καλλιέργειες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν, υπό την προϋπόθεση ότι υπάρχουν επαρκή κλιματικά δεδομένα, καθώς και οι απαιτούμενες αναλύσεις εδαφών. H βαθμολόγηση των παραμέτρων συνήθως στηρίζεται στις μεθοδολογίες οι οποίες κατά καιρούς προτάθηκαν από διεθνείς Οργανισμούς (FAO, 1976; FAO and UNEP, 1999) ή Πανεπιστήμια της Ευρώπης (Sys and Verheye,1975; Sys et al, 1991). Για την Ελλάδα, με τα υπάρχοντα στοιχεία του εδαφολογικού χάρτη μπορούν να συνταχθούν οι αντίστοιχοι χάρτες των κλάσεων γαιοκαταλληλότητας (land capability) των καλλιεργειών, για αρκετές περιοχές της χώρας.
Όμως, ας ρίξουμε μια ματιά στα κριτήρια διαβάθμισης της Γεωργικής Γης σε ποιότητες και κατάταξη σε κριτήρια παραγωγικότητας, τα οποία αναφέρει η ΚΥΑ 168040/2010 του ΥΠΕΚΑ και ΥΠΑΑΤ. Τα κριτήρια χαρακτηρισμού αγροτικής γης σε κατηγορίες παραγωγικότητας, εξακολουθούν να ισχύουν σύμφωνα με το άρθρο 24 του Νόμου 4643/2019 το οποίο αφορά το πλαίσιο εγκατάστασης φωτοβολταϊκών σταθμών σε αγροτική γη. Είναι γνωστό ότι σύμφωνα με το παραπάνω άρθρο, επιτρέπεται η παραγωγή ενέργειας από φωτοβολταϊκούς σταθμούς ισχύος μικρότερης ή ίσης του 1 MW σε αγροτεμάχια που χαρακτηρίζονται ως αγροτική γη υψηλής παραγωγικότητας.
Παρακάτω γίνεται ένας πολύ σύντομος σχολιασμός για τα Κριτήρια Ποιότητας (ΚΥΑ 168040/2010), τα οποία χρησιμοποιήθηκαν για τη διαβάθμιση της γεωργικής γης σε ποιότητες. Είναι φανερό ότι τα κριτήρια πρέπει να βελτιωθούν και να στηριχθούν σε επιστημονικές βάσεις και μεθοδολογίες οι οποίες είναι αποδεκτές από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα.
 |
| Αξιολόγηση αγροτικής γης: το δίλημμα τρόφιμα ή ενέργεια; |
Κριτήρια Ποιότητας Γης
Υδρομορφία εδάφους
Σύμφωνα με την Κοινή Υπουργική Απόφαση 168040/2010, περιλαμβάνονται 4 κατηγορίες συνθηκών στράγγισης, όμως δεν αναφέρονται τα όρια υδρομορφίας της κάθε κατηγορίας. Ελλείψει άλλων στοιχείων, μπορούν να χρησιμοποιηθούν οι χάρτες αρδευσιμότητας, οι οποίοι είχαν εκπονηθεί από τα αρμόδια Ινστιτούτα Αγροτικής Έρευνας, στα πλαίσια σύνταξης του εδαφολογικού χάρτη.
Μηχανική σύσταση εδάφους
Το κριτήριο αυτό χρησιμοποιήθηκε με λάθος τρόπο, αφού για την Ελλάδα ισχύουν οι κλάσεις κοκκομετρικής σύστασης, οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν στη σύνταξη του λεπτομερούς εδαφολογικού χάρτη. Πρέπει να γίνει εναρμόνιση των κλάσεων μηχανικής σύστασης.
Βάθος εδάφους
Για το κριτήριο του βάθους της καλλιεργούμενης γης, ο FAO χρησιμοποιεί τον ίδιο αριθμό κατηγοριών γης, αλλά οι τιμές είναι μεγαλύτερες (Verheye, 2009). Για το παραπάνω κριτήριο δεν υπάρχουν σοβαρές αμφισβητήσεις.
Οξύτητα (pH) εδάφους
Για την ταξινόμηση της οξύτητας, αλατότητας και αλκαλικότητας των εδαφών, μάλλον έπρεπε να χρησιμοποιηθεί η ταξινόμηση σύμφωνα με το Soil Survey Manual (2009). To ίδιο ισχύει για τις κατηγορίες της ηλεκτρικής αγωγιμότητας.
Περιεκτικότητα σε αδρομερή υλικά (χαλίκια, πέτρες)
Η περιεκτικότητα στα εδάφη αδρομερών υλικών παίζει ρόλο κυρίως όταν εμφανίζονται στον επιφανειακό ορίζοντα και σχετίζεται με την κατεργασιμότητα της καλλιεργούμενης γης. Το εύρος στην περιεκτικότητα 0-20% και 20-60% είναι πολύ μεγάλο και αρκετά υποκειμενικό.
Κλίση εδάφους
Ο FAO (2006) προτείνει δέκα κλάσεις κλίσεων, εκ των οποίων οι πρώτες 4 μπορούν να ενοποιηθούν, αφού το εύρος κυμαίνεται από μηδενική κλίση μέχρι 5%. Τα όρια των κλίσεων πρέπει να αναθεωρηθούν και επιπλέον να ληφθεί υπόψη το μήκος και η μορφή της κλίσης.
Περιεκτικότητα σε ανθρακικό ασβέστιο
Oι κατηγορίες γης για την περιεκτικότητα σε ανθρακικό ασβέστιο δεν βασίζονται σε κανένα επιστημονικό κριτήριο. Είναι δυνατόν γεωργικά εδάφη με περιεκτικότητα ανθρακικού ασβεστίου μέχρι 35% να θεωρηθούν άριστης ποιότητας; Δηλαδή, οι παραπάνω εκτάσεις μπορούν να καλλιεργηθούν με ροδάκινα, αχλάδια, αμπέλια κ.λ.π. χωρίς κανέναν περιορισμό; Αξίζει να υπενθυμίσουμε ότι εδάφη με περιεκτικότητα μεγαλύτερη από 25% ανήκουν στην πέμπτη κατηγορία (FAO, 2006). Είναι φανερό ότι τα κριτήρια πρέπει να αναθεωρηθούν ώστε η αγροτική γη να διαβαθμιστεί σε ποιότητες καταλληλότητας.
Υπάρχει εκτίμηση ότι η δέσμευση αγροτικής γης για πάρκα φωτοβολταϊκών, μπορεί να ξεπεράσει τις 450.000 στρέμματα σε όλη την Ελλάδα, το οποίο είναι αρκετά σημαντικό για τη χώρα μας. Σε περιοχές οι οποίες έχουν εγκαταλειφθεί λόγω επιπτώσεων από την ερημοποίηση ή τη διάβρωση, μπορούν να εγκατασταθούν φωτοβολταϊκά, υπό την προϋπόθεση ότι θα ληφθούν μέτρα αντιδιαβρωτικής προστασίας (στα επικλινή εδάφη).
Επίσης, δεν πρέπει να ξεχνάμε και τις ενεργειακές καλλιέργειες οι οποίες παράγουν βιομάζα, η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για παραγωγή θερμότητας και ηλεκτρικής ενέργειας, παραγωγή υγρών βιοκαυσίμων κ.ά. Δηλαδή, μπορεί να αναπτυχθεί πάρα πολύ ένας τομέας ο οποίος προτείνει βιώσιμες διεξόδους προς τον αγροτικό κλάδο. Στον ελληνικό χώρο έχει αποκτηθεί σημαντική εμπειρία στον τομέα των ενεργειακών καλλιεργειών.
Από την πραγματοποίηση σχετικών πειραμάτων και πιλοτικών εφαρμογών, προέκυψε ότι η ποσότητα βιομάζας που μπορεί να παραχθεί ανά ποτιστικό στρέμμα ισοδυναμεί με 1-1,6 Τόνους Ισοδύναμου Πετρελαίου (ΤΙΠ), ενώ η αντίστοιχη παραγωγή ανά ξηρικό στρέμμα κυμαίνεται 0,7-1,2 ΤΙΠ. Στην Ελλάδα υπάρχουν περίπου 2.000.000 στρέμματα γης καλής γεωργικής ποιότητας τα οποία έχουν αποσυρθεί από την καλλιέργεια. Με στοχευμένη αγροτική πολιτική, αρκετά από αυτά μπορούν να καλλιεργηθούν ξανά για παραγωγή βιομάζας.
Εκτιμήθηκε ότι η συνολική προστιθέμενη αξία από την εισαγωγή και καλλιέργεια νέων ενεργειακών φυτών στην Ελλάδα για συνολική παραγωγή-στόχου βιοκαυσίμου 5 εκατομμύρια τόνους ισοδύναμου πετρελαίου, μπορεί να αυξήσει το ΑΕΠ κατά 15 δισ. ευρώ/έτος (Δαναλάτος, 2014).
 |
| Αξιολόγηση ποιότητας γης για παραγωγή βιομάζας ( Gerwin et al. 2018 ) |
Σήμερα, με την ανάπτυξη της τεχνολογίας, είναι δυνατή η σύνταξη ψηφιακών χαρτών οι οποίοι μπορούν να δώσουν σημαντική πληροφόρηση για τη οριοθέτηση περιοχών με τις κατηγορίες καταλληλότητας των περιοχών, για γεωργική χρήση. Ο λεπτομερής εδαφολογικός χάρτης των γεωργικών εδαφών της Ελλάδας περιλαμβάνει ποσοστό περίπου 35% εδαφών με υψηλή παραγωγικότητα (Γιάσογλου και συνεργάτες), όμως δεν ολοκληρώθηκε. Επίσης, έκταση πάνω από 100.000.000 στρέμματα των ορεινών και λοφωδών περιοχών της Χώρας έχει χαρτογραφηθεί. Τα στοιχεία των παραπάνω χαρτών είναι πολύτιμα και μπορούν να χρησιμεύσουν στον σχεδιασμό χρήσης γης. Στην περίπτωση της εγκατάστασης φωτοβολταϊκών πάρκων, είναι φανερό ότι μπορούν και πρέπει να χρησιμοποιηθούν στην αξιολόγηση της ποιότητας γης και τον σχεδιασμό χρήσεων της αγροτικής γης. Πρέπει να θεσμοθετηθεί το μέγιστο επιτρεπόμενο ποσοστό χρήσης γεωργικής γης (π.χ. 0.3%) για εγκατάσταση Α.Π.Ε σε επίπεδο Περιφέρειας ώστε να υπάρχει ευχέρεια επιλογής ΜΟΝΟΝ άγονης ή γης πολύ χαμηλής γεωργικής αξίας. Αρδευόμενες γεωργικές εκτάσεις πρέπει να αποκλείονται.
Πάντως, στο δίλημμα εάν η γεωργία πρέπει να στραφεί στην παραγωγή τροφίμων ή ενέργειας, η απάντηση είναι ότι μπορεί παράλληλα να τα καταφέρει εξίσου αποτελεσματικά και στους δύο τομείς. Τέλος, να επισημανθεί ότι όλοι οι παγκόσμιοι οργανισμοί και ιδιαίτερα ο FAO που ασχολείται με την επάρκεια τροφίμων, επισημαίνουν ότι η γη πρέπει να έχει κύριο προσανατολισμό την παραγωγή τροφίμων.
