Η αποτελεσματική τεχνική χειρισμού των μελισσών έχει μεγαλη σημασία για τον μελισσοκόμο. Οι μελισσοκόμοι, με πολύχρονη πείρα, έχουν αναπτύξει τις αντίστοιχες δεξιότητες με την εξάσκηση και την επανάληψη. Για όσους και όσες δεν διαθέτουν αντίστοιχη εμπειρία, συγκεντρώσαμε τεχνικές και παρατηρήσεις οι οποίες θα κάνουν την επιθεώρηση πιο εύκολη.
O Δαίμονας της Λεπτομέρειας
Επειδή ο κόσμος των μελισσών δεν έχει καμία σχέση με τον ανθρώπινο, οι επιτυχημένοι χειρισμοί είναι συνήθως μικρές κινήσεις και λεπτομέρειες.
Χιλιάδες κόσμος μπήκε στην μελισσοκομία μετά την κρίση του 2008. Ο τρόπος ζωής των νομαδικών μελισσοκόμων επηρρέασε τους χιλιάδες νεότερους/ες, οι οποίοι έσπευσαν να αναπαράγουν ότι έβλεπαν. Έτσι, με τη βοήθεια των social media, η εικόνα του μελισσοκόμου άλλαξε, απεικονίζοντας έναν άνθρωπο που κάνει μόνο βαριά χειρωνακτική εργασία, κουβαλάει μελίσσια από μέρος σε μέρος και επιδεικνύει ασήκωτα πατώματα γεμάτα μέλι. Με την εικόνα του «μπετατζή-μελισσά», παραμερίστηκε η αξία της δεξιοτεχνίας και η σημασία της λεπτομέρειας στη μελισσοκομία.
Η «έτοιμη συνταγή», υποκατέστησε την πείρα και τη σκέψη. Προέκυψε ένας επιζήμιος διαχωρισμός «θεωρίας» (επιστήμονες) και «πράξης» (μελισσοκόμοι). Οι παλιότεροι δεξιοτέχνες της μελισσοκομίας ενοποιούσαν αυτά τα δύο. Παρότι γέμισε η Ελλάδα με μελίσσια, με αποκορύφωμα τα μέσα της δεκαετίας, η μελισσοκομική τέχνη δεν διαδόθηκε και σε αυτό συνέβαλε και η μυστικοπάθεια πολλών παλιών μελισσοκόμων. Τελικά, ο χρόνος που σπαταλάται από τους νεότερους στην αναζήτηση «πετυχημένων συνταγών» και «παρακαμπτήριων οδών», φτάνει να είναι σχεδόν ο ίδιος με τον χρόνο που χρειάζεται να μαθευτεί σε βάθος μια τέχνη.
Ο καλός μάστορας επισκευάζει μια συσκευή σε λίγα λεπτά, απλώς γυρίζοντας μερικές βίδες. Στα μάτια ενός απαίδευτου, ο μάστορας έκανε κάτι εύκολο. Αλλά ο μάστορας γνωρίζει ποιες βίδες θα στρίψει και ποιες δεν θα πειράξει, κάτι που του πήρε χρόνια.
Έτσι και στη μελισσοκομία, πολλές λεπτομέρειες μαζί, καθορίζουν την έκβαση των επεμβάσεων του μελισσοκόμου. Στο πρώτο μέρος του άρθρου συγκεντρώσαμε ορισμένα πρακτικά πράγματα. Πολλές από αυτές τις πρακτικές είναι υποκειμενικές. Για παράδειγμα, οι δύο συντάκτες του άρθρου τυγχάνει να δουλεύουν με επιθετικές μέλισσες με μεγάλη τάση συλλογής πρόπολης οι οποίες δυσκολεύουν τους χειρισμούς. Οπότε, το άρθρο έχει κατεύθυνση πρός το χειρισμό επιθετικών μελισσιών.
Μοχλοί με το ξέστρο
Με τη χρήση του ξέστρου ως μοχλό γίνεται ευκολότερη η επιθεώρηση των πλαισίων. Με τη χρήση των μοχλών το ξεκόλλημα των πλαισίων γίνεται χωρίς ενοχλήσεις και χωρίς να τραυματίζονται τα πλαίσια. Εδώ με ξέστρο τύπου Αυστραλίας:
Στους μοχλούς, η κόψη του ξέστρου πρέπει να είναι δίπλα από τα αυτάκια και όχι επάνω σε αυτά. Επειδή υπάρχει συχνά ξεραμένη πρόπολη στα αυτάκια, τα πλαίσια με την πάροδο του χρόνου διαλύονται. Για να μη συμβαίνει αυτό, πρώτα ξεκολλάμε λιγάκι τους ορθοστάτες σφηνώνοντας ανάμεσα τη κόφτερη μεριά του ξέστρου (βοηθάει εάν το ακονίσουμε). Επίσης, κατά το συρμάτωμα των πλαισίων μπορούμε να φέρουμε το σύρμα δύο βόλτες γύρω από τον ορθοστάτη, για να τον συγκρατεί.
Ξεκινάμε την επιθεώρηση, συνήθως, από το δεύτερο πλαίσιο (βγαίνει πιο εύκολα). Το βγάζουμε εκτός κυψέλης και προχωράμε προς το κέντρο. Ο λόγος που το κάνουμε αυτό είναι γιατί τα πλαίσια βγαίνουν όλα πιο εύκολα. Αν το δεύτερο πλαίσιο έχει ανοικτό γόνο, τότε βγάζουμε εξω ένα άλλο πλαίσιο, για να μην κρυώσει ο γόνος. Επίσης, εάν δούμε γόνο στο δεύτερο ή τρίτο πλαίσιο τότε έχουμε μια προσεγγιστική εικόνα της κατάστασης του μελισσιού, χωρίς να χρειαστεί να το ελέγξουμε διεξοδικά.
Όταν τα πλαίσια είναι πολύ σφιχτά, για να αποφεύγουμε το ασταθές πιάσιμο του πλαισίου το ανασηκώνουμε λιγάκι, πάλι με μοχλό:
Αν γλιστράει ξανά κάτω το πλαίσιο και δεν πιάνεται με το δεξί, πάλι μπορεί να ανασηκωθεί και με το ξέστρο. Αλλά πρέπει να σταθεροποιήσουμε σιγά σιγά το πλαίσιο με το αριστερό χέρι (κόντρα με το κάτω μέρος της παλάμης), ή να ακουμπήσουμε την κάτω δεξιά γωνία στα διπλανά πλαίσια. Έπειτα, μπορούμε να πιάσουμε το πλαίσιο κανονικά με τα δύο χέρια.
Αγκώνες πάνω- αγκώνες κάτω.
Καλό είναι να σηκώνουμε τα πλαίσια από μέσα εντελώς κάθετα, έχοντας τους αγκώνες πάνω, έτσι ώστε να μην σκοτώνουμε μέλισσες. Αμέσως μετά, δεν παραλείπουμε να κατεβάσουμε τους αγκώνες κάτω και να πιάσουμε το πλαίσιο πιο φυσιολογικά. Κάποιοι νέοι μελισσοκόμοι δεν κάνουν τη δεύτερη κίνηση και επιθεωρούν τα πλαίσια μένοντας σε μια αφύσικη στάση, η οποία θυμίζει αρκούδα. Και οι μέλισσες δεν αγαπούν καθόλου τις αρκούδες…
Σκιές, άνεμος κι αρώματα
Ο μελισσοκόμος μπορεί να επιδιώκει να ρίχνει τη σκιά του στην κυψέλη κατά την επιθεώρηση. Έχοντας τον ήλιο πίσω από την πλάτη, φαίνονται καλύτερα τα διάφορα στάδια του γόνου. Όμως, οι πολλές μετακινήσεις της σκιάς του μελισσοκόμου επάνω από την ανοιχτή κυψέλη, ισοδυναμούν με κίνηση μεγάλου σκουρόχρωμου όγκου. Άρα οι σκιές μπορεί να έχουν και το αντίθετο αποτέλεσμα, αν δεν το προσέξουμε.
Όταν ο άνεμος είναι πίσω μας, τότε πρέπει να έχουμε υπόψη ότι μεταφέρει και τη μυρωδιά μας στις μέλισσες. Κατά την επιθεώρηση αποφεύγουμε να αναπνέουμε βαριά ή λαχανιασμένα πάνω στα πλαίσια και δεν πάμε για επιθεώρηση έχοντας βάλει διάφορα αρώματα. Αυτό εν ολίγοις συμπεριλαμβάνει μυρωδιές από απορρυπαντικά, μαλακτικά καθώς και έντονες ανθρώπινες οσμές. Να τος πάλι ο δαίμονας των λεπτομερειών…
Παύσεις
Οι μέλισσες αντιλαμβάνονται τον κίνδυνο όταν αντιληφθούν διαδοχικές «ενδείξεις κινδύνου». Σε προηγούμενο άρθρο για τη γύρη είδαμε το γενικότερο ρόλο των ερεθισμάτων (cues) στην αντίληψη της μέλισσας. Ακόμη κι ένα απλό άνοιγμα της κυψέλης μπορεί να δώσει αρκετά διαδοχικά σημάδια κινδύνου στις μέλισσες προτού ο μελισσοκόμος προλάβει να ακουμπήσει το πρώτο πλαίσιο. Ας δούμε το ίδιο πράγμα από τη σκοπιά των μελισσών:
«Καπνός» – «Τράνταγμα κυψέλης» – «ήχος» (ξέστρου)- «ήχος» (το καπάκι ξεκολλάει) – «κίνηση» (το καπάκι φεύγει) – «απότομος φωτισμός» – «σκιά μελισσοκόμου»- «κίνηση» (χεριού) κ.ο.κ.
Και κάπως έτσι οι μέλισσες περιμένουν ήδη «τσαμπουκαλεμένες» το μελισσοκόμο με το που σηκώσει το πρώτο πλαίσιο. Όταν, όμως, μεσολαβεί κάποιος χρόνος από τη μια ένδειξη κινδύνου στην επόμενη, τότε οι μέλισσες δε συνδέουν τα δύο γεγονότα μεταξύ τους.
Επομένως, εάν καταλάβουμε από τα βουητά τους ότι οι μέλισσες αρχίζουν και «φορτώνουν», μια παύση λίγων δευτερολέπτων αρκεί για να διακόψει την κλιμάκωση της αντίδρασης (μένουμε ακίνητοι).
Oι μικρές παύσεις δεν σημαίνουν ότι μπορούμε να χρονοτριβούμε χωρίς λόγο. Όσο περισσότερο μένει μια κυψελη ανοιχτή, τόσο πιο πολύ αποσυντονίζεται το μελίσσι.
Χτύπημα ή Τίναγμα πλαισίου
Το απότομο τίναγμα των μελισσών από ένα πλαίσιο δεν προκαλεί αμυντικά ρεφλέξ στη μέλισσα. Αντιθέτως, το ανέμισμα του πλαισίου στον αέρα από ένα διστακτικό τίναγμα το κάνει. Αν η πτώση των μελισσών είναι ξαφνική και από χαμηλό ύψος, τότε δεν προκαλείται αναστάστωση. Θέλει εξάσκηση για να μάθουμε να τινάζουμε τις μέλισσες από τα πλαίσια. Ένα χτύπημα του ξύλου του πλαισίου με την παλάμη είναι αποτελεσματικό. Προσοχή, όμως, εάν το πλαίσιο έχει επάνω πολλές μέλισσες με το κεφάλι μέσα (τρώνε νέκταρ, ή γύρη, ή επεξεργάζονται το μέλι), τότε μπορεί να δημιουργηθεί μεγάλη ενόχληση. Επίσης, κατά τον τρύγο, το χτύπημα των φρεσκοχτισμένων πλαισίων που περιέχουν μέλι, καταστρέφει τις κερύθρες.
Όταν χαλάμε κελιά σμηνουργίας, ένα ελαφρύ τίναγμα των μελισσών από το πλαίσιο βοηθάει στο να βρίσκουμε εύκολα τα βασιλικά κελιά. Όμως, αν έχουμε σκοπό να κρατήσουμε ορισμένα κελιά, δεν το επιχειρούμε.
Τα όρια της επιθετικότητας
Ξεκινώντας να «ενοχλούμε» ένα μελίσσι επιθεωρώντας το, βλέπουμε ότι σε κάποια φάση περνάμε το κατώφλι επίθετικότητας, δηλαδή το σημείο στο οποίο ξεκινάει να αμύνεται και δεχόμαστε σποραδικές επιθέσεις από μέλισσες. Αν παρόλα αυτά συνεχίσουμε την ενόχληση, το επόμενο στάδιο είναι το κατώφλι του γενικού συναγερμού. Δηλαδή το σημείο από το οποίο αρχίζουμε να δεχόμαστε μαζική επίθεση. Οι μέλισσες σε αυτή τη φάση σηκώνονται σαν κύμα από τα πλαίσια για να τσιμπήσουν. Αν μπορούμε να αναγωρίζουμε αυτά τα όρια, τότε κάνουμε την επιθεώρηση πιο άνετη.
Στα επιθετικά μελίσσια, παρατηρούμε συχνά τις μέλισσες να κινούνται γρήγορα επάνω στα πλαίσια κατά τη διάρκεια της επιθεώρησης. Από μακριά, τα πλαίσια φαίνονται σαν «ρευστά». Αυτό το χαρακτηριστικό έχει και κληρονομικές αιτίες, οπότε δεν αποδίδεται πάντα στην άμυνα του μελισσιού. Πρέπει να αξιολογείται κατά περίπτωση. Σε κάποιες περιπτώσεις (π.χ βόρεια Apis Melifera Melifera [1], αφρικανοποιημένη κ.α.) το φαινόμενο εντείνεται περισσότερο. Κατά την επιθεώρηση οι μέλισσες τρέχουν από το πλαίσιο σαν παχύρρευστο υγρό και σχηματίζουν τσαμπί στο κάτω μέρος (runny behavior) [2].
Ο Καπνός είναι Σύμμαχος.
Ο καπνός κάνει διάσπαση της συνοχής του μελισσιού. Εκτιμάται ότι είτε σκεπάζει τη φερομόνη συναγερμού, είτε μειώνει την ευαισθησία των κεραιών της μέλισσας στις φερομόνες συναγερμού. Έτσι, το περιθώριο που έχουμε μέχρι να σημάνει ο γενικός συναγερμός αυξάνεται. Βέβαια, το μελίσσι δεν σημαίνει ότι παύει να είναι σε φάση άμυνας όταν δουλεύουμε με πολύ καπνό. Το ιδανικό είναι να δουλεύουμε τον καπνό και τις κινήσεις μας με τέτοιο τρόπο ώστε να είμαστε κάτω και από τα δύο όρια επιθετικότητας. Γενικά, καπνίζουμε με κρύο καπνό, σε φάλτσα γωνία σε σχέση με τα πλαίσια. Αποφεύγουμε ο καπνός να πηγαίνει κάθετα στα πλαίσια.
Έχουμε δει δυστυχώς κάποιους ερασιτέχνες μελισσοκόμους να επιθεωρούν χωρίς καπνό (από οικολογική, ή φιλοζωϊκή πεποίθηση). Η επιθεώρηση χωρίς καπνό, όσο απαλή και να είναι, δημιουργεί κλίμα ανησυχίας και νευρικότητας στο μελίσσι. Κάνοντας αρκετές πειραματικές επιθεωρήσεις χωρίς καπνό, διαπιστώσαμε ότι ταλαιπωρούσαμε τα μελίσσια πολύ περισσότερο. Σε πολλά μελίσσια παρατηρήσαμε ότι οι μέλισσες έτρεχαν αναστατωμένες πάνω στα πλαίσια, (παρόλο που δεν μας είχαν εντοπίσει). Αντιθέτως, με τη στοχευμένη χρήση καπνού το μελίσσι συνέχιζε τη δουλειά του σχεδόν κανονικά. Επιπλέον, εργαστηριακά πειράματα με καπνό σε μεμονωμένες μέλισσες έδειξαν οτι ορισμένα από τα αντανακλαστικά τους ήταν όντως πιο ήπια [3]. Αν υπάρχει απαγορευτικό καπνίσματος λόγω αντιπυρικής περιόδου, πάλι υπάρχει τρόπος σύντομης επιθεώρησης στον οποίο θα αναφερθούμε σε μελλοντικό άρθρο.
Μη διώχνετε πάντοτε τους φρουρούς
Όταν ανοίγουμε μελίσσια το φθινόπωρο, για να τα προστατεύσουμε από λεηλασίες, δεν καπνίζουμε καθόλου τις είσοδους. Το διώξιμο των φρουρών με καπνό από την είσοδο της κυψέλης θα επιτρέψει σε λίγες λεηλάτριες να μπούν, να κλέψουν μέλι και να επιστρέψουν στη κυψέλη τους να ειδοποιήσουν κι άλλες. Μάλιστα, όταν αυτό γίνεται από μια κυψέλη στη διπλανή της, καθώς προχωράει τις εργασίες του ο μελισσοκόμος, το φαινόμενο εντείνεται.
Ο χειρισμός διατήρησης των φρουρών είναι αποτελεσματικός όταν γίνονται σύντομες επιθεωρήσεις σε μελίσσια τα οποία προέρχονται από την Κεκρώπια φυλή και υπερασπίζονται με μεγάλο σθένος τις εισόδους. Σε μέλισσες με χαμηλές άμυνες και μεγάλη τάση λεηλασίας, όμως, (Βόρεια Ελλάδα κ.α.) δεν πρόκειται να αποτρέψει γενικευμένη λεηλασία.
Δασκάλες Μελισσοκομίας
Πώς θα ξέρουμε πότε κάνουμε κάτι σωστό και κάτι λάθος στην επιθεώρηση; Δεν έχουμε την πολυτέλεια να βρίσκεται από πάνω μας ένας δάσκαλος-μέντορας για να μας διορθώνει. Ευτυχώς, έχουμε έναν άλλο φοβερό δάσκαλο: Τις ίδιες τις μέλισσες!
Παρατηρώντας και αφουγκραζόμενοι την αντίδραση των μελισσών μετά από κάθε κίνηση, καταλαβαίνει κανείς αν έκανε κάτι σωστά ή λάθος. Οι μέλισσες «μας μιλάνε» και μας λένε πράγματα τα οποία μας βοηθούν να γίνουμε αποδοτικότεροι μελισσοκόμοι. Θα αναρωτηθεί κανείς, αυτές μας μιλάνε, εμείς καταλαβαίνουμε; Τι να το κάνεις αν έχεις απεναντί σου τον καλύτερο δάσκαλο του κόσμου και να μη καταλαβαίνεις τη γλώσσα του;
Στο δεύτερο μέρος του άρθρου θα δούμε, λοιπόν, τι μπορεί να σημαίνουν αυτά που βλέπουμε στην επιθεώρηση και θα εμβαθύνουμε σε σημαντικά για τη μελισσοκομία φαινόμενα.
Πηγη https://melissosfaira.wordpress.com/
Γιώργος Μήτσικας (Χημικός, Ερασιτέχνης Μελισσοκόμος)
Μαρίνος Δρίκος (Μελισσοκόμος)
Μάρτιος 2020
